HISTORIA I PATRON SZKOŁY

IV Liceum Ogólnokształcące

powstało z podziału Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika i rozpoczęło pracę 1.09.1972r. w gmachu przy ul. Mickiewicza 22, który to adres przez wiele lat należał do najlepszych w mieście. Od 1990r. po przeniesieniu siedziby szkoły był to adres Słowackiego 15-17. Akualnie (od 1.09 2014r.) IV LO mieści się przy ulicy Michałowicza 55.

Pierwszym dyrektorem Liceum został śp. Wojciech Jakubiec – najmłodszy wtedy wśród dyrektorów szkół bielskich.
Rada Pedagogiczna nowego Liceum rozpoczęła pracę w składzie: Krystyna Beruś – Słonimska (matematyka), Rozalia Chrzan (j. polski), Barbara Drożdż (biologia), Elżbieta Gałuszka (j. francuski), Wiesława Gąsiorek (j. angielski, j. niemiecki), Renata Głowacka (wychowanie fizyczne), Leon Gaczyński (j. polski), Urszula Grela (fizyka), kpt. Antoni Kotela (przysposobienie obronne), Lesława Kubica (matematyka), Józef Kubica (geografia), Helena Kubica – Kwaśny (wychowanie plastyczne), Krystyna Kubik – Sumera (historia), Wiktoria Kobarska (bibliotekarz, j. francuski), Józef Kurek (wychowanie fizyczne), Maria Leidgens (j. polski), Irena Markiewicz (j. polski), Jan Nikiel (fizyka), Ligia Sobiszewska (j. rosyjski), Danuta Strzygocka (j. polski), Barbara Szeląg (j. rosyjski), Zygmunt Stroński (historia), Aleksandra Wróbel (wychowanie techniczne), Stanisław Sułek (fizyka), Marta Zajączkowska (chemia). W kolejnych latach funkcje zastępców dyrektora pełnili: Jan Nikiel, Maria Leidgens, Bo¿ena Rogolińska, Piotr Piznal, Lesława Kubica, Ewa Stec.
Aktualnie od 2008r. dyrektorem Szkoły jest mgr Mirosław Sapeta, jego zastępcy to: mgr Jolanta Budzyńska i mgr Marzena Stasica.

W dwusetną rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej Szkole zostało nadane imię tej szacownej i wielce zasłużonej instytucji. Na pięciolecie istnienia Szkoły dokonano nadania sztandaru ufundowanego przez Komitet Rodzicielski. Wyboru imienia dokonali uczniowie oraz Rada Pedagogiczna, mając na względzie przede wszystkim bliską twórcom oświecenia ideę szkoły uczącej myśleć, wychowującej światłych obywateli. Potwierdzeniem realizacji tej idei są bardzo liczne sukcesy uczniów w olimpiadach przedmiotowych, bardzo dobre wyniki w nauce oraz wysoki procent przyjęć na studia.
Natomiast sukcesem Szkoły było otrzymanie już w 1975r. nagrody Ministra Oświaty i Wychowania, Głównej Kwatery ZHP, Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego, Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i redakcji tygodnika ZHP „Motywy” za osiągnięcia wychowawcze oceniane w ramach współzawodnictwa Klubu Otwartych Szkół. Kontynuacją tych działań było przyjęcie Szkoły do ogólnopolskiego Stowarzyszenia Szkół Aktywnych w 1993r.
Szkoła jednak to nie tylko nauka, ale także miejsce, w którym można dobrze się bawić. Dowodem na to była działalność kabaretu „bździągwa”, Teatru „Stylos”, Teatru Faktu prowadzonych przez panią Danutę Strzygocką, zespołów „Ad libitum”, „Melizmaty”, „Alert” i chóru szkolnego kierowanych przez panią Erykę Binek – Pytlowany oraz Zespołu Piosenki i Ruchu „Watra”, z którym pracowały obie panie. Wszystkie zespoły przez lata swej działalności dawały młodzieży możliwość twórczego działania, a także radość odnoszenia sukcesów. Aktualnie w szkole działa zespół wokalno – taneczny „Dandelion”pod opieką pani Magdaleny Tomaszek.

Kabaret „bździągwa” zadebiutował 14.X 1972r. programem „Przy Mickiewicza sławnej ulicy”, następne, powstałe również przede wszystkim na podstawie tekstów uczniowskich, to: „Kredą malowane”, „Chemia na wesoło”, „Wiosna contra matematyka”, „Od Klimczoka wieje wiatr”, „Noc wigilijna”. Wymienione zespoły dały kilkaset występów na uroczystościach szkolnych, miejskich i wojewódzkich, zdobyły liczne nagrody na konkursach wojewódzkich, krajowych, występowały w Arteku, Belgradzie i w Paryżu na Światowym Festiwalu z okazji Międzynarodowego Roku Dziecka. O rozwój talentów plastycznych w Szkole zawsze dbała pani Helena Kubica – Kwaśny. Dzięki jej opiece uczniowie mogli wygrywać w konkursach miejskich, wojewódzkich, krajowych, min. takich jak: „Mieszkam w Beskidach”, „Moje Miasto” czy organizowanych przez PCK. Mogli także oglądać swoje prace na nieustającym wernisażu zdobiącym ściany „Czwórki”.
W Szkole działali również harcerze. W 1980r. z inicjatywy ówczesnej uczennicy M. Kuźmy doszło do przekształcenia istniejącej w ramach HSPS drużyny na III Drużynę Starszoharcerską „Skautowa Brać”. Spośród innych harcerzy wyróżniały ją zielone chusty, na których wyhaftowane były symbole poszczególnych zastępów. Drużyna pod opieką pani Janiny Kuli uczestniczyła w licznych wycieczkach, rajdach, obozach wędrownych. Działalność drużyny liczącej w sumie ok. 60 harcerzy zakończyła się na początku 1989r. „Skautowa Brać” okazała się jednak bardzo zżyta, o czym świadczy ostatni zapisek w kronice z dnia 5.12.1992r., kiedy to odbyło się „spotkanie po latach”.

Ponieważ w „Czwórce” od zawsze pamiętano o zasadzie: „W zdrowym ciele zdrowy duch”, stąd udział i sukcesy uczniów przygotowanych przez nauczycieli wychowania fizycznego w niezliczonych zawodach sportowych, stąd także organizowane od 1978r. przez pana Jerzego Matusiaka obozy żeglarskie na Mazurach. Przez 26 lat uczestniczyło w ich ok. 800 uczniów, ok. 340 z nich mogło na kursach organizowanych w Szkole przy pomocy instruktorów z klubu „Halny” zdobyć patenty żeglarza jachtowego. Od 2000r. pan Tomasz Chełmiński organizował także spływy kajakowe rzeką Krutynią. Co roku brało w nich udział ok. 15 uczniów. Obaj nauczyciele czekają na kolejnych wodniaków.
Inną tradycją Szkoły, zapewne dobrze zapisaną w pamięci absolwentów, były obozy wędrowne organizowane i prowadzone przez panie: Helenę Kubicę – Kwaśny, Lesławę Kubicę, Janinę Kulę, Józefa Kubicę. Zagraniczne obozy letnie prowadzone były także przez państwa: Emilię Nikiel, Zygmunta Strońskiego, obóz przysposobienia obronnego przez pana Andrzeja Sitka.

Łączenie przyjemnego z pożytecznym to organizowane od 1990r. w ramach programu DUNEPOL wymiany młodzieży pomiędzy szkołami z trzech krajów: Holandii, Niemiec i Polski reprezentowanej przez naszą Szkołę. Najpierw uczniowie „Czwórki” gościli kolegów z zagranicy, pokazując im to, co w naszym regionie najpiękniejsze, najważniejsze, czyli: Kraków, Wieliczkę, Zakopane, Pszczynę, Oświęcim, Bielsko – Białą i oczywiście Beskidy. W następnych latach odwiedzili nowo poznanych kolegów, mając niepowtarzalną okazję doskonalić znajomość języka niemieckiego. Wszystko to możliwe było dzięki pomocy rodziców, opiece, ogromnej pracy pań Wiesławy Gąsiorek i Elżbiety Nowak. Inne wymiany z młodzieżą Austrii, a także Niemiec i Belgii organizowała pani Ewa Turzyniecka , z młodzieżą Szwajcarii – panie Wiesława Gąsiorek, Janina Kula, Urszula Zawadzka, z młodzieżą Francji panie Danuta Zemanek i Bernadeta Piestrak, z młodzieżą Anglii – pan Piotr Piznal.

To historia Szkoły – zawsze otwartej, przyjaznej, lubianej. Jakie jest jej dziś, jakie będzie jutro? O dziś można przeczytać choćby na stronie szkoły, jutro… na pewno nie będzie gorsze, a dołożymy wszelkich starań, by było lepsze, o co zapewne zabiegać będą:dyrekcja szkoły, grono pedagogiczne w tym absolwenci „Czwórki”: Lidia Adamczyk – Jóskow (język polski), Piotr Rusin, Ewa Szczerska (język angielski), Ewa Krańczuk, Marzena Stasica, Agata Szubert (matematyka), Gabriela Kin-Jabłonka (geografia), Barbara Furtak – Waluś (biologia), Janina Kula (fizyka), Anna Handzlik (przedsiębiorczość), Katarzyna Jarosz (wychowanie fizyczne).

Komisja Edukacji Narodowej – jej powstanie oraz działalność.

Ignacy Jakub Massalski

Hugo Kołłątaj

Michał Jerzy Poniatowski

Joachim Litawor Chreptowicz

Na zwołanym w 1773 roku sejmie rozbiorowym, głos w sprawie edukacji podniósł młody poseł krakowski, Feliks Oraczewski. Proponował on rozpoczęcie prac nad projektem Edukacji Krajowej, mówiąc między innymi, że „…trzeba nam ludzi zrobić Polakami, a Polaków obywatelami; stąd nastąpią wszelkie pomyślne dla kraju powodzenia…”. Jednak większość delegacji sejmowej, której powierzono układy z zaborcami nie miała ochoty zajmować się reformą wychowania. Zmusił ją do tego fakt nagły i nieprzewidziany – likwidacja zakonu jezuickiego przez papieża Klemensa XIV dnia 21 lipca 1773 roku. Tylko dzięki naciskowi króla oraz zabiegom garstki światlejszych umysłów udało się narzucić zdanie, że majątki skasowanego zakonu powinny być przeznaczone tylko na cele szkolnictwa i że dla powstania nowej organizacji szkolnej należy powołać odpowiedni urząd. Likwidacja zakonu jezuitów spowodowała ostry kryzys szkolnictwa we wszystkich krajach katolickich, gdzie jezuici władali w przeważającym stopniu lub całkowicie szkołami średnimi i akademiami. Szybko uporała się z tym problemem katolicka Austria, tworząc w ramach oświeconej monarchii zwarty system oświatowy jako składnik centralistycznej polityki dworu wiedeńskiego. W roku 1773 utworzono tam centralny urząd szkolny, zwany Nadworną Komisją Studiów (Studienhofkommision), któremu podlegać miały sprawy szkolne w całym państwie. Dobra jezuickie przekazano do skarbu państwa jako fundusz szkolny i w latach 1774 – 1775 dokonano tam reformy całego szkolnictwa, kładąc szczególny nacisk na jego ujednolicenie i podporządkowanie austriackiej racji stanu. Jednakże to nie Austria lecz raczej Francja okresu Ludwika XV stała się źródłem inspiracji dla polskich polityków oświatowych. Zakon jezuitów usunięto tam już w roku 1762, a w wyniku tego stanu rzeczy powstały dwa głośne projekty reformy: „Szkic wychowania narodowego” oraz „Plan edukacji”, oba powstałe w 1768 roku. Zarządzenie papieskie z lipca 1773 roku dotarło do Warszawy we wrześniu tegoż roku i było dużym zaskoczeniem dla kół rządowych. Jezuici posiadający w tym czasie 66 kolegiów oraz olbrzymie beneficja szkolne mieli wśród szlachty polskiej duże poparcie w sprawach szkolnictwa, stąd pojawiały się nawet głosy o potrzebie zachowania zakonu w Polsce wbrew decyzji papieskiej. Mimo to na dworze królewskim wśród światłych zwolenników reformy państwa, jako drogi wyrwania się z postępującego rozkładu i upadku wyszło reprezentowane przez króla Stanisława Augusta przekonanie, że głównym elementem naprawy Rzeczpospolitej powinna się stać reforma wychowania. Zaistniała sytuacja wymagała podjęcia szybkich decyzji, w przeciwnym razie doszłoby do rozkładu szkolnictwa. O tych sprawach dyskutowała komisja sejmowa na początku października 1773 roku, a ścierały się dwa projekty. Podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz bronił projektu powołania mającego być pod zwierzchnictwem króla specjalnego urzędu, który by objął pieczę nad akademiami, szkolnictwem średnim i elementarnym. Zaś przeciwnik Stanisława Augusta, biskup wileński Ignacy Massalski proponował z kolei urząd niezależny od króla i podległy sejmowi. Po dyskusjach przyjęto wniosek kompromisowy; powołano Komisję Edukacji Narodowej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, pod protekcją króla ale odpowiedzialną przed sejmem. Praca w Komisji miała być bezpłatną, przez co nie zainteresowała ona raczej osób pragnących szybkiego wzbogacenia się kosztem publicznych nieszczęść. Skorzystali z tego tylko ludzie światli i ofiarni, szczerze oddani myśli reformy wychowania. W pierwszych latach swej działalności Komisja borykała się z wieloma trudnościami, stąd należy podkreślić zasługę energii i uporczywej wytrzymałości jej pierwszych członków, że wytrwali w pracy. Król Stanisław August, mimo, że pozbawiony bezpośredniego zwierzchnictwa nad Komisją, wykazał ogromne zaangażowanie w sprawę reformy wychowania i poświęcał wiele uwagi ukonstytuowaniu się władz Komisji oraz ochronie pojezuickich dóbr. Okazał rozwagę i mądrość polityczną przy powoływaniu jej władz, w skład której sejm na jego wniosek powołał ośmiu członków zwanych komisarzami – duchownych i świeckich; czterech senatorów i czterech posłów sejmowych. W dniu 17 października Komisja odbyła swoje pierwsze posiedzenie a następnego dnia przedstawiła się królowi, który przyjął ją życzliwie, udzielił praktycznych rad oraz przyrzekł poparcie, którego w jej najcięższych chwilach rzeczywiście nie szczędził. Dnia 24 października Komisja wydała uniwersał do narodu w którym ogłosiła swoje powstanie i cele. Początkowo przewodnictwo Komisji do roku 1776 sprawował biskup wileński Ignacy Massalski, zdolny i wykształcony dostojnik Kościoła. Związany był on z obozem konserwatywnym przez co zyskał sobie poparcie ambasadora rosyjskiego Ottona Stackelberga. Sprzeciwiał się królewskim projektom reformy państwa oraz powierzenia mu zarządu nad oświatą, ale w prace Komisji włączył się intensywnie i był twórcą wielu wartościowych inicjatyw. Jego nierzetelne gospodarowanie dobrami Komisji spowodowało jego ustąpienie. Później, na skutek związania się z targowiczanami został w kwietniu 1794 roku w Warszawie powieszony. Dla Komisji Edukacji Narodowej w pierwszych latach jej funkcjonowania położył jednak niewątpliwe zasługi. W 1776 roku przewodnictwo nad Komisją objął brat króla, biskup płocki Michał Poniatowski, odznaczający się wielkim talentem organizacyjnym i stanowczością działania. Na jego okres przypada największa prężność Komisji w dziedzinie pedagogicznej i administracyjnej. Usiłował ściśle związać Komisję z projektem naprawy Rzeczpospolitej. Postulował rozwój szkolnictwa parafialnego. Wielki wkład w działalność i osiągnięcia Komisji wniósł również podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz, który w swych działaniach łączył prawość moralną z gruntowną wiedzą prawniczą, przyczyniając się wielce do uporządkowania gospodarki Komisji. Był on gorącym rzecznikiem podporządkowania szkolnictwa państwu. Przez pewien czas działał w Komisji magnat wielkopolski August Sułkowski, będący zręcznym i wykształconym politykiem. Dobrze znał ówczesne koncepcje pedagogiczne i był autorem wielu projektów, choć wartościowych, to jednak w polskich warunkach mało realnych. Ze strony „sejmowych” członków Komisji, dużym autorytetem moralnym cieszył się były Kanclerz wielki koronny Andrzej Zamoyski. Jego praca polegała głównie na porządkowaniu spraw finansowych. Sam należał do gorących zwolenników oświaty ludu i dbał o rozwój szkolnictwa parafialnego. Z kolei Adam Kazimierz Czartoryski, jako zasłużony komendant Szkoły Rycerskiej dysponował sporym doświadczeniem w sprawach organizacji szkolnej. W Komisji interesował się szczególnie działalnością Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, wychowaniem dziewcząt oraz ogólną organizacją oświaty w państwie.. Ignacy Potocki był najmłodszym ale najbardziej zasłużonym członkiem Komisji. Z jego inicjatywy powstało Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych w którym przez wiele lat pełnił funkcję przewodniczącego, nadając mu charakter ośrodka prac koncepcyjnych nad programami szkolnymi, kierunkiem wychowania, nad wyposażeniem szkół w odpowiednie podręczniki i pomoce. Z ośmiu powołanych przez Króla członków Komisji jedynie poseł poznański Antoni Poniński okazał małe zainteresowanie jej pracami i poza uczestnictwem w paru początkowych posiedzeniach nie brał udziału w jej działalności aby następnie się z niej całkiem usunąć. W ciągu dalszych lat skład Komisji został formalnie powiększony do 12 członków, choć w jej posiedzeniach i pracach brała udział znacznie większa liczba osób. Byli to między innymi: Julian Ursyn Niemcewicz, rektor Akademii Krakowskiej Feliks Oraczewski, Franciszek Bieliński, matematyk Andrzej Gawroński i prawnik Hieronim Stroynowski. Przez cały czas zainteresowanie swe wykazywał także król Stanisław August, uczestnicząc nawet w miarę możliwości na jej posiedzeniach w początkowym okresie jej działalności. Komisja rozpoczynając swą działalność zwróciła się do osób zainteresowanych sprawami oświaty o nadsyłanie uwag i projektów. Już następnego dnia po ogłoszeniu apelu nadszedł list, w którym anonimowy autor wyraził pogląd, że oświatą powinny być objęte wszystkie stany. Autorem tego listu okazał się Franciszek Bieliński. Na prośbę Komisji poglądy swe wyraził szerzej w formie listów, które Komisja wydała drukiem w 1775 roku pod tytułem: „Sposób edukacji w 15 listach opisany”. Wywody Bieleńskiego były nacechowane szczerym patriotyzmem i prezentowały w pełni nowoczesny pogląd na organizację szkolnictwa. Na wspomniany wyżej apel najbardziej dojrzały i pełen projekt zgłosił jednak pijar Antoni Popławski w swym piśmie pt: „O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt prześwietnej Komisji Edukacji Narodowej Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego w marcu 1774 roku podany”. Dzieło to wydano drukiem w 1775 roku. Był to głos światłego ziemianina zatroskanego o losy kraju i upatrującego w reformie wychowania najskuteczniejszą drogę do naprawy Rzeczypospolitej. Dzieło swe podzielił na trzy części. Pierwszą poświęcił ogólnym zagadnieniom wychowania i nauczania – nosiła tytuł: „Edukacja i instrukcja”. Rozpoczął ją od próby sprecyzowania pojęcia wychowania, następnie zaś, omówił trzy dziedziny wychowania: edukację fizyczną, umysłową i moralną. Za podstawową i warunkującą skuteczność całego dalszego wychowania, zgodnie z poglądami Johna Locke’a uznał tę pierwszą. Popławski był zdecydowanym zwolennikiem wychowania publicznego, kierowanego przez państwo, gdyż ono jedynie może zapewnić powszechność wykształcenia. Projekt Popławskiego wywołał od razu duże zainteresowanie Komisji, która zaznajomiła się z nim na posiedzeniu w grudniu 1774 roku i wciągnęła go do współpracy jako fachowego pedagoga. Od członków zgromadzenia pijarów również wypłynął zwięzły projekt reformy oświaty, opublikowany w 1774 roku pod tytułem „Edukacja obywatelska”. Autorem jego był Adolf Kamieński – nauczyciel w Collegium Nobilium. Uwagi dotyczące reformy oświaty przedstawił w swoim piśmie także komendant Szkoły Rycerskiej Adam Kazimierz Czartoryski. Zaś autorem krótkiego szkicu, pt.: „Myśli o edukacji w Polszcze ustanowić się mające” z 1774 roku był Ignacy Potocki, który w swojej pracy przedstawił projekt trzystopniowej organizacji szkolnej. Wymienione powyżej projekty oświaty w Rzeczypospolitej wskazują, że choć Komisja Edukacji Narodowej powstała w wyniku nagłej potrzeby związanej z kasatą zakonu jezuitów, to nie stanęła wobec ideowej próżni. Istniała bowiem wśród działaczy politycznych i pedagogów świadomość potrzeby reformy i duża zgodność co do jej kierunku. Od początku swej działalności Komisja Edukacji Narodowej napotykała jednak na ogromne trudności. Zadanie które stanęło przed tą świecką i państwową władzą szkolną nie miało precedensów ani wzorów w przeszłości. Teraz sprzeciwiało się utrwalonej od wieków zasadzie podporządkowania wychowania młodzieży i szkolnictwa Kościołowi. Stąd projekty szkolne Komisji Edukacji Narodowej budziły sporą nieufność. Niezwykle ważnym zadaniem, z którym nie można było zwlekać, było od początku działalności Komisji ratowanie ogromnych beneficjów szkolnych po jezuitach przed ich roztrwanianiem i grabieżą przez chciwych i pozbawionych skrupułów magnatów. Poza tym, wiadomo było, że reforma szkolna i kierowanie ustanowionym urzędem szkolnym wymaga współudziału fachowej kadry pedagogicznej, specjalistów od spraw organizacji szkolnictwa, kształcenia nauczycieli, metod nauczania a przede wszystkim autorów nowoczesnych podręczników szkolnych. Jako, że omawiana reforma była dziełem pionierskim w Polsce, przeto brakowało głównie fachowej kadry pedagogicznej. Trzeba było więc ją kształcić, przede wszystkim poprzez zorganizowanie systematycznych studiów. Z kolei pilna była także konieczność przygotowania podręczników dla przedmiotów zreformowanych oraz nowych. Powołano w tym celu dnia 7 marca 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Tegoż dnia odbyła się w Bibliotece Publicznej Załuskich jego pierwsza sesja. Towarzystwo było instytucją autonomiczną, działało na podstawie własnego statutu pod stałym przewodnictwem członka Komisji Edukacji Narodowej a jego inicjatora – Ignacego Potockiego. Na stanowisko sekretarza powołano z kolei byłego jezuitę Grzegorza Piramowicza. ponadto w składzie 9–cio osobowego zespołu pierwszych członków Towarzystwa znaleźli się: Jan Albertrandi, Grzegorz Kniaziewicz, Kazimierz Narbutt, Antoni Popławski, ks. Szczepan Hołłowczyc, Christian Pfleiderer oraz Adam Jakukiewicz i Józef Koblański. Dwaj ostatni nie wnieśli poważniejszego wkładu i szybko się z prac Towarzystwa wyłączyli. Przybywali więc nowi członkowie, jak Hugo Kołłątaj, Onufry Kopczyński, Józef Wybicki, Franciszek Zabłocki. Wśród członków Towarzystwa pierwsze miejsce należy się pochodzącemu z ubogiej rodziny ormiańskiej Grzegorzowi Piramowiczowi, sekretarzowi i autorowi corocznych sprawozdań z prac Towarzystwa, składanych na uroczystych sesjach odbywających się w rocznicę jego powstania. Jego to wkład w prace tej instytucji był największy. Jego dziełem były ponadto napisane w 1787 roku „Powinności nauczyciela”. Dużo wysiłku włożyło Towarzystwo w opracowanie programów i podręczników historii naturalnej i matematyki oraz fizyki, ze względu na nowość programów i brak wcześniejszych opracowań z tej dziedziny. Opracowanie podręczników organizowano na drodze konkursów i zleceń, przy czym zwracano się o ich przygotowanie do autorów polskich i obcych. Na stałych posiedzeniach Towarzystwa oceniano wartość przedstawionych rękopisów. wydano ogółem 17 podręczników. Wśród prac autorów polskich wyróżniają się podręczniki z filologii i historii: „Gramatyka dla szkół narodowych” Onufrego Kopczyńskiego dla klasy I, II i III wydana w 3 tomach w latach 1778 i 1783, „Historia powszechna dla szkół narodowych na klasę III” Józefa Kajetana Skrzetuskiego z 1781 roku, „Historia powszechna dla szkół narodowych na klasę IV dzieje greckie zawierająca” Wincentego Skrzetuskiego z 1786 roku oraz „Moralna nauka dla szkół narodowych na I i II klasę” z 1778 roku wraz z podręcznikiem o tym tytule dla klasy III z 1787 autorstwa Antoniego Popławskiego. W końcowym etapie działalności Komisji ukazała się część pierwsza „Wymowy i poezji dla szkół narodowych” z 1792 roku napisana przez Grzegorza Piramowicza. Z obcych zaś autorów, poważny wkład wniósł matematyk Genewski Szymon L’Huillier, autor trzech podręczników – arytmetyki, geometrii i algebry z lat 1778 – 1782. Główną drogą wychowania moralnego w szkołach zakonnych były praktyki religijne. Komisja Edukacji Narodowej nie odrzuciła wychowania religijnego ale wprowadziła nowy przedmiot – naukę moralną. Miała ona wyjaśniać zasady postępowania i obowiązki człowieka za pomocą argumentów naturalnych. Trudność realizacji tego przedmiotu wynikała z głęboko zakorzenionej tradycyjnej religijności, co było powodem dużej podejrzliwości szlachty wobec głoszonej przez filozofię oświecenia etyki naturalnej. Efekty wydawnicze nie zaspokajały aspiracji Towarzystwa i najwyżej w połowie pokryły zapotrzebowanie dla szkół średnich. Dla szkół ludowych zaś wydano jedynie „Elementarz dla szkół parafialnych narodowych zawierający I. Naukę pisania i czytania, II. Katechizm, III. Naukę obywatelską, IV. Naukę rachunków” wydany w 1785 roku. Były to jednak najlepsze w owym czasie podręczniki szkolne, których część używano także w szkolnictwie w okresie porozbiorowym. W roku 1780 wyłoniła się myśl zebrania wszystkich przepisów i zasad organizacji szkolnej oraz nauczania w jedną księgę. Członkom Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych przydzielono zadanie opracowania projektów poszczególnych rozdziałów ustawy szkolnej, nad którymi to odbywano dyskusje. Pierwsza wersja ustaw gotowa była w 1781 roku zaś w roku 1783 Komisja zatwierdziła ostatecznie ów zbiór i ogłosiła go urzędowo pod tytułem: „Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane”. Było to dzieło prawodawstwa szkolnego, regulujące całe życie wewnętrzne i zewnętrzne wszystkich stopni szkół. Pod tym względem Ustawy po mistrzowsku spełniały swoje zadanie, tym bardziej, że ich twórcy ustalając je, nie dysponowali żadnymi wzorcami. Jest to więc dzieło pionierskie i całkowicie oryginalne. Obejmuje ono łącznie XXV rozdziałów i zawierają ustalenia dotyczące podstawowych dziedzin funkcjonowania szkół i kadry nauczającej. Najbardziej nowoczesnym osiągnięciem jest ustalenie „stanu akademickiego”, którym to pojęciem określono wszystkich nauczających w szkołach głównych i średnich wraz z przygotowującymi się do zawodu nauczycielskiego i zapewnienie stanowi nauczycielskiemu szerokiej autonomii oraz prawa obieralności władz szkolnych. Ustawy ustalają podział szkół średnich na wydziałowe – siedmioletnie oraz podwydziałowe – sześcioletnie, zakres i porządek nauki dla wszystkich klas i organizację szkół parafialnych. Działalność reformatorską zaczęła Komisja Edukacji Narodowej od szkół średnich, pozostawiając początkowo na uboczu sprawy uniwersytetów w Krakowie i Wilnie. Ostatecznie Ustawy Komisji Edukacji Narodowej przyznały Akademii Krakowskiej status Szkoły Głównej Koronnej. Stała się ona zatem naczelną uczelnią w Koronie i jej nadzorowi podlegały wszystkie szkoły. Do niej należał nadzór nad kadrą pedagogiczną. Celem kształcenia nauczycieli powołano w roku 1780 przy niej seminarium dla kandydatów na nauczycieli pod kierownictwem samego Antoniego Popławskiego. Nieco później, bo w latach 1780 – 1781 zreformowano Akademię Wileńską. Pierwszej jej reorganizacji dokonał były jezuita, profesor astronomii Marcin Odlanicki-Poczobutt. Powołany przez Komisję w 1780 roku na stanowisko rektora, rozszerzył Akademię o dwa nowe wydziały – prawa i medycyny, zaś zgodnie z zaleceniami Komisji zamieniono język łaciński będący wykładowym na język polski. Akademia Wileńska uzyskała status szkoły głównej jako Szkoła Główna Wielkiego Księstwa Litewskiego i miała nadzór nad całym szkolnictwem na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej. Szkół średnich na terenie Rzeczypospolitej było kilkadziesiąt, lecz różniły się one między sobą. Ustawy Komisji Edukacji Narodowej ujednoliciły organizację szkolnictwa średniego w całym kraju. Ustalono dwa typy szkoły średniej: szkoły wydziałowe i podwydziałowe. Istotne były różnice w funkcjach tych szkół w ramach zintegrowanej organizacji szkolnej, której najwyższym ogniwem była szkoła główna zaś najniższym szkoła parafialna. Szkoły wydziałowe, podlegające szkołom głównym, pełniły funkcje nadzorcze w stosunku do szkół niższych szczebli. Szkołom podwydziałowym, podporządkowane były na ich terytoriach szkoły parafialne i szkoły prywatne. Komisja Edukacji Narodowej była zaś instancją nadrzędną ustanawiającą podstawy wszystkich szczebli drabiny edukacyjnej. Reforma programów nauczania przeprowadzona przez Komisję w szkołach średnich wydziałowych i podwydziałowych ograniczała ich dotychczasowy profil filologiczno – retoryczny. Mniejszy nacisk położono na przedmioty językowe, szczególnie zaś zmniejszono zakres nauczania łaciny, wprowadzono natomiast przedmioty przyrodnicze i fizyczne, historię, geografię oraz elementy nauk rolniczych i medycznych. Całkowicie nowym przedmiotem była „nauka moralna” oparta na prawie naturalnym. Za dobre osiągi w nauce przewidywano różne rodzaje nagród, od pochwał i powiadamiania rodziców zaczynając. Stosowano także nagrody w formie książek i przyrządów naukowych, zwolnienia z opłaty za naukę oraz wyróżnienia ucznia poprzez noszenie błękitnej lub pąsowej kokardy na czapce albo złotym lub srebrnym medalem z napisem Diligentiae („za pilność”). Równolegle funkcjonował także system kar, które stosowano wobec uczniów naruszających regulamin lub mających słabe wyniki w nauce. Najczęstszymi były: upomnienie, klęczenie, powiadomienie rodziców, trzymanie w rękach karty z napisem „niedbały w naukach” czy „kłótliwy”, a także cofnięcie do niższej klasy lub wydalenie ze szkoły. Odrębnym zadaniem była modyfikacja metod nauczania. Zgodnie z wymogami nowoczesnej pedagogiki ograniczano metodę pamięciową na rzecz analizy i indukcji. Program nie był przeładowany, liczbę godzin lekcyjnych dla uczniów i nauczycieli Ustawy ustalały na 20 tygodniowo. Specjalne przepisy zakładały jednak prace wykonywane w domu. Rok szkolny trwał zaś od września do kwietnia. Niewielkie są osiągnięcia Komisji Edukacji Narodowej w kwestii kształcenia dziewcząt z domów szlacheckich. Powszechne kształcenie dziewcząt postulował w swym dziele opatrzonym do druku tytułem „Sposób edukacji w 15 listach opisany”- Franciszek Bieliński, zakreślając jedynie skromny plan ich edukacji. Inaczej wyglądała sprawa z oświatą ludu i związanym z nim szkolnictwem parafialnym. W sprawie ilości takich szkół brak pewnych danych, ich liczba jednak z pewnością nie osiągała 200 w skali kraju. Członkowie Komisji zdawali sobie sprawę z ogromnego upadku szkolnictwa tego szczebla. Pewne jest, że Komisja Edukacji Narodowej zmierzała do jego odbudowy i organizacyjnego umocnienia oraz, że stan ilościowy szkół parafialnych szybko się podnosił. Już w roku 1774 wydany został „Przepis do szkół parafialnych” informujący o nowszych metodach nauki czytania i pisania w szkołach elementarnych za granicą i zalecający metodę poglądową w nauczaniu. Dla tego rodzaju szkół przewidywano dwojaki program. W szkołach miejskich miał być nieco szerszy i obejmować czytanie, pisanie, rachunki, znajomość wag, miar i monet, praktyczną naukę ogrodnictwa i rolnictwa, hodowli zwierząt, higieny, wytwórczości i handlu uprawianego w regionie. Małe szkółki wiejskie miały realizować ten program w mniejszym zakresie. Podejmowano także próby tworzenia zakładów kształcenia nauczycieli szkół parafialnych , tworząc dla nich kilka seminariów. Przyjmowano do nich przeważnie chłopców z rodzin chłopskich i biednej szlachty. Większe osiągnięcia miała jednak Komisja Edukacji Narodowej w dziedzinie wydawnictw dla szkół ludowych, choćby w postaci wydanego w 1785 roku staraniem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych „Elementarza dla szkół parafialnych narodowych”. Przystępując do gruntownej reformy szkolnictwa średniego postanowiono pozostawić w szkolnictwie dawną kadrę nauczycielską; księży zakonnych i świeckich. Podejmowano nawet próby zahamowania tendencji odpływowych wśród nauczycieli będących członkami rozwiązanego zakonu. Do zorganizowania ośrodka kształcenia nauczycieli w Akademii Krakowskiej przystąpiono końcem lat siedemdziesiątych. W 1780 roku uruchomiono w Akademii Krakowskiej seminarium dla kandydatów na nauczycieli, a jego kierownictwo powierzono Antoniemu Popławskiemu, który jednocześnie objął w Akademii katedrę prawa. Również i szkoła Główna w Wilnie zajęła się kształceniem nauczycieli, co nastąpiło od roku 1783, a kierownikiem studiów nauczycielskich dla studentów z Litwy był profesor prawa Hieronim Stroynowski. Kandydatów na nauczycieli dobierano starannie spośród absolwentów szkół wydziałowych oraz studentów uniwersytetów. Wraz z upadkiem Rzeczypospolitej przestała istnieć i Komisja Edukacji Narodowej jako organ państwowy. Dnia 10 kwietnia 1794 roku odbyła swoje ostatnie posiedzenie. Jej ustanowienie w październiku 1773 roku było aktem państwowym, zaraz obok Konstytucji 3 maja o najdonioślejszym znaczeniu historycznym. Komisja dokonała wielkiego nowoczesnego przewrotu w polskiej szkole, burząc przeżywającą się już w wieku oświecenia jej feudalną strukturę. Była pierwszą świecką władzą oświatową. Komisja Edukacji Narodowej, stworzyła podwaliny pod nowoczesny jak na owe czasy system szkolny. Wytyczała jasno cele wychowania, wprowadzała metody kształcenia oparte na doświadczeniu i racjonalnym ujmowaniu zjawisk. Wiele wskazań zawartych w Ustawach zachowało aktualność po dzień dzisiejszy.

Bibliografia: S. Kot, Historia wychowania, Warszawa 1994. R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, Warszawa 1983.

materiały na stronę opracował:
mgr Łukasz Piszcz

Do pobrania: 

Dokumenty związane z powstaniem i działalnością Komisji Edukacji Narodowej

Wybitne osobistości związane z powstaniem i działalnością Komisji Edukacji Narodowej

Przykładowe pytania do konkursu na temat wiedzy o patronie naszej szkoły